Θεόφιλος Καϊρης

Γεννήθηκε στην Άνδρο στις 19 Οκτωβρίου 1784 σε μία από τις αρχαιότερες και ευγενέστερες οικογένειες του νησιού. Το βαπτιστικό του όνομα ήταν Θωμάς και είχε τρεις μεγαλύτερους αδελφούς και τρεις αδελφές.

Τα πρώτα του μαθήματα ο Καΐρης τα έλαβε στην Άνδρο, αλλά πριν γίνει δέκα χρονών πήγε στις Κυδωνιές και διδάχθηκε φιλολογία και φιλοσοφία, μαθηματικά και φυσικές επιστήμες. Αργότερα πήγε στην Πάτμο, όπου φοίτησε στη σχολή του Δανιήλ Κεραμέα και στη Χίο για να ακούσει τις διδασκαλίες του Αθανασίου Παρίου και του Δωροθέου Πρωΐου. Δεκαοκτώ χρονών, το 1801, έγινε μοναχός και μετονομάστηκε Θεόφιλος.

Φοίτησε μέχρι το 1807 στο πανεπιστήμιο της Πίζας κυρίως φιλοσοφικές και φυσικομαθηματικές επιστήμες. Από την Πίζα πηγαίνει στο Παρίσι, όπου έμεινε μέχρι το 1810 μέσα στην πνευματική κίνηση που είχε ξεκινήσει με την Γαλλική επανάσταση.

Στο Παρίσι συνεχίζει με φιλοσοφικές μελέτες και συνδέεται στενά με τον Αδαμάντιο Κοραή. Δίδαξε στην Ευαγγελική σχολή της Σμύρνης για ένα έτος και στην περίφημη σχολή των Κυδωνιέων στην οποία ανέλαβε και την διεύθυνση.

Παράλληλα, αλληλογραφούσε με τους σοφούς της Δύσης για τα Ελληνικά θέματα και την επίλυση τους. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το 1819 και γνωρίζοντας την επικείμενη επανάσταση ύψωσε πρώτος τη σημαία της ελευθερίας στην Άνδρο στις 10 Μαΐου 1821 και για τον σκοπό αυτόν επισκέφθηκε κι άλλα νησιά. Η συμμετοχή του στον αγώνα ήταν πολύ σημαντική και πολύτροπη, ενώ έγινε και ένας από τους κυριότερους συνεργάτες για την σύνταξη του πολιτεύματος του Άστρους. Με ομόφωνη υπόδειξη ορίστηκε να χαιρετήσει δια λόγου τον Ι. Καποδίστρια, όταν έφτασε για να αναλάβει τη κυβέρνηση της Ελλάδος, τον Ιανουάριο του 1828.

Αρνείται την πρόσκληση του Ιωνά Κίγγ να πάει στην Αθήνα και να διδάξει στο κολέγιο που αυτός ίδρυσε με αμερικάνικα χρήματα, παρά το σημαντικό μέγεθος του υποσχόμενου μισθού και αντ’ αυτού συστήνει στην Άνδρο ένα σχολείο για τα ορφανά και τα τέκνα των πεσόντων κατά τον αγώνα. Ο Όθωνας, θέλοντας να τον τιμήσει, του απένειμε τον χρυσό Σταυρό του Σωτήρος, Αλλά ο Καΐρης, με χαρακτηριστική προς τον Όθωνα επιστολή, αρνήθηκε το παράσημο, όπως αρνήθηκε και τον διορισμό του, το 1837, σαν καθηγητής της φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο των Αθηνών. Λόγω των αρνήσεων αυτών, ο τότε φίλος και αργότερα αμείλικτος πολέμιος του Κωνσταντίνος Οικονόμος, σημείωσε ότι ο Καΐρης «εφαίνετο σφόδρα δημοκρατικός».

Η λειτουργία της Καϊρείου σχολής στην Άνδρο άρχισε στις 9 Φεβρουαρίου 1836 και κράτησε τρία χρόνια. Στο ορφανοτροφείο πήγαιναν άνδρες και γυναίκες, ορφανοί ή πλούσιοι κατά εκατοντάδες, από όλα τα μέρη της Ελλάδας, ενήλικες, λαϊκοί και κληρικοί.

Η σχολή περιελάμβανε τριετείς σπουδές και όλα τα μαθήματα, φιλολογία, φιλοσοφία, μεταφυσική, ηθική, ρητορική, ποιητική, ανώτερα μαθηματικά, πειραματική φυσική, αστρονομία κλπ, τα δίδασκε ο ίδιος ο Καΐρης, χωρίς άλλους βοηθούς εκτός των παλαιότερων μαθητών που προετοίμαζαν τους νεώτερους. Στην ανώτερη τάξη της σχολής, εκτός των άλλων δίδασκε θρησκειολογία, κατά την οποία ανέπτυσσε τις βάσεις κάθε θρησκείας, χωρίς να εκφέρει καμία κρίση γι αυτές. Αργότερα δημιουργήθηκαν φήμες ότι ο Καΐρης μυούσε τους μαθητές σε μία νέα θρησκεία, την οποία ονόμαζε «Θεοσέβεια», δια της οποίας ανέτρεπε τις παραδόσεις και τα δόγματα του χριστιανισμού.

Όλα αυτά διαδίδονταν με φήμες αλλά δεν είχαν εξακριβωθεί. Όμως, η ιερά σύνοδος ζήτησε ομολογία από τον Καΐρη και επειδή αυτός δεν ανταποκρίθηκε, στάλθηκε πολεμικό πλοίο υπό τον ναύαρχο Κανάρη, τον Οκτώβριο του 1839, για να τον μεταφέρει στην Αθήνα όπου τον καθαίρεσαν, σαν αρνητή της εκκλησίας του Χριστού και τον εξόρισαν σε μονή της Σκιάθου, όπου ο Καΐρης υπέστη ανήκουστες κακουχίες από τους καλόγερους εκεί.

Στο τέλος, κατάφερε να διαφύγει στο εξωτερικό, πήγε στο Παρίσι και στο Λονδίνο, όπου τον περίμενε εξαιρετική υποδοχή, όχι μόνο από τους γνωστούς του αλλά και από την Αγγλική κυβέρνηση και τιμάται σαν μάρτυρας. Διδάσκει στο Λονδίνο φιλοσοφικά μαθήματα με πλήθος ακροατών.

Το 1844 ψηφίζεται το Σύνταγμα της Ελλάδος, με το οποίο καθιερώνεται η ελευθερία της συνείδησης και ο Καΐρης επανέρχεται στην Ελλάδα. Με την πρόφαση όμως της επέκτασης του θεοσεβισμού, άρχισε νέα επίθεση εναντίον του, παραπέμπεται σε δίκη το 1852 και καταδικάζεται σε φυλάκιση δύο ετών. Εξαιτίας του γήρατος και των κακουχιών στην υγρή και βρωμερή, όπως αναφέρεται, φυλακή της Σύρου, πεθαίνει λίγες μέρες μετά, στις 9 Ιανουαρίου 1853 και θάβεται αμέσως στο Λαζαρέτο της Σύρου, χωρίς να επιτραπεί ούτε στον αδελφό του να αποχαιρετήσει τον νεκρό. Την επομένη της ταφής του, οι αρχές της Σύρου έσκαψαν τον τάφο, άνοιξαν τη κοιλιά του και την γέμισαν με ασβέστη για να λιώσει το σώμα και να μη μπορέσουν οι μαθητές του να τελέσουν τα απαγορευμένα γι’ αυτόν επικήδεια καθήκοντα.

Οι συγγενείς του, λίγες μέρες μετά, φέρνουν την απόφαση των πλημμελειοδικών της Σύρου στον Άρειο Πάγο, ο οποίος την ακυρώνει, δέκα μέρες μετά τον θάνατο του σοφού. Πενήντα χρόνια μετά, με κοινή δαπάνη των κατοίκων της Άνδρου, αναγείρεται μαρμάρινος ανδριάντας.

Έργα του που εκδόθηκαν είναι: «Γνωστική» (Αθήνα 1849), «Στοιχεία Φιλοσοφίας» (Αθήνα 1851), «Φιλοσοφικά και φιλολογικά» (Πάτρα 1875). Ανώνυμα, στο Λονδίνο, εκδόθηκε η «Θεοσοφία», σε δύο τεύχη, το ένα με τίτλο «Θεοσεβών προσευχές και ιερά άσματα» και το δεύτερο με τίτλο «Διαγωγή θεοσεβούς». Επίσης, «Σύντομη έκθεση των περί αθανασίας της ψυχής κυριοτέρων επιχειρημάτων», «Κοσμοσοφία ή το καθολικό αλληλέγγυο» (Βρυξέλλες1855). Πολλά έργα του σώζονται ανέκδοτα, ομιλίες και επιστολές.

Βιβλιογραφία Εγκυκλοπαίδεια Δρανδάκη (Δ.Π Πασχάλη, Θεόφιλος Καΐρης, ιστορική και φιλοσοφική μελέτη, Αθήνα 1928